سرخدار درخت زندگی

سرخدار درخت زندگی است. درخت عجیب و متفاوتی که در جنگل های هیرکانی می روید. تنها درختی که هم سم است و هم دارو.
نام علمی درخت سرخدار Taxus Baccata است. این درخت آخرین باقیمانده از عصر یخبندان در کره زمین است و می توان آن را یک فسیل زنده و شناسنامه جنگلهای شمالی ایران دانست.
زیستگاه سرخدار در جنگلهای هیرکانی ایران است. در هیچ کجای جهان به اندازه جنگلهای هیرکانی ایران سرخدار نداریم. از نظر قطری هم ایران در سرخدار اول است. طوری که حتی ضخیم ترین سرخدارها در سایر جنگل های دنیا هم قطر کمتری از سرخدارهای استان گلستان دارند.
سرخدار در جنگلهای هیرکانی از علی آباد کتول در گلستان تا مازندران و آستارا می روید. اما محل اصلی تجمع این درخت و به اصطلاح کلونی اصلی آن در منطقه ای به نام پونه آرام است که در دهنه ی زرین گل علی آباد کتول و نزدیک به روستای سیاه رودبار قرار دارد که در مجموع چیزی حدود ۷۵۰ هزار هکتار از جنگل را دربر می گیرد.
سرخدار در زبان و گویش مردم محلی شمال ایران اسامی متفاوتی دارد. در بخشی از علی آباد کتول به سرخدار سرختال می گویند . در مازندران به آن سرخه دار و در آستارا و گیلان به آن سیردار می گویند.

سرخدار درخت زندگی از لحاظ گونه و شکل ظاهری

سرخدار جزو خانواده سوزنی‌برگان همیشه ‌سبز است. اما تفاوتی اساسی با کاج و سرو دارد. سرخدار مثل کاج و سرو صمغ ندارد و برگهایش برخلاف برگهای سوزنی و گرد کاج و سرو، تخت هستند و دو تا سه میلیمتر پهنا دارند.
چوب درخت سرخدار بسیار زیبا و متفاوت است طوریکه اگر از یک قسمت بریده شده به تنه درخت نگاه کنید متوجه می شوید که داخل آن کاملا سرخ رنگ است. این رنگ سرخ و زیبایی چوب سرخدار و از طرفی محکم بودن و خوش تراش بودن آن باعث شده است تا سرخدار سالها برای ساخت لوازم چوبی بریده و استفاده شود. چوب این درخت به‌قدری زیباست که در بین درختان حکم طلا را دارد در بین فلزات.
کلمه‌ “دار” در زبان محلی به معنای درخت است و سرخدار یعنی درختی که سرخ است. رنگ قرمز سرخدار از بیرون نمایان نیست. اما اگر کمی از پوستش را بخراشیم یا به شاخه‌ای قطع شده با دقت نگاه کنیم، می‌بینیم که درون ساقه و مغز سرخدار کاملا سرخرنگ هستند. چوب سرخدار به قدری مقاوم است که حتی در مقابل هجوم موریانه ها هم مقاومت می کند. علاوه بر آن طرح و نقشی بسیار زیبا دارد که همین زیبایی آن امروزه باعث تخریب و نابودی این درخت شده است.
در قدیم از چوب سرخدار به دلیل مقاومت بسیار بالای آن در خانه سازی استفاده می شد. ستونهای بسیاری از خانه های تاریخی در شهر گرگان، با چوب سرخدار بنا شده است که بعد از سالهای سال هنوز هم پابرجاست. امروزه با وجود سیمان و آهن کمتر از این درخت برای خانه سازی استفاده می شود اما هنوز هم سرخدار قطع و قاچاق می شود.

چرا سرخدار تا این حد ارزشمند است؟

قدمت جنگلهای هیرکانی در حدود ۵۰ میلیون سال است و ما در این جنگل ها سرخدارهایی با قطر یک و نیم متر داریم که نشاندهنده قدمت بالای سرخدار است. زیرا سرخدار به کندی رشد می کند و در سال تنها حدود ۲/۱ میلیمتر رشد قطری دارد. پس باید سالهای خیلی زیادی بگذرد تا یک درخت سرخدار به قطری معادل یک متر برسد. تصور کنید که نهال سرخداری به قطر انگشت انسان، حدود ده سال سن دارد، یعنی عمر نهال باریک سرخدار برابر عمر سایر درختان بلند و بالغ جنگلهای هیرکانی است. با این حساب سرخداری بلند با قطر تقریبی نیم متر، در حدود ۵۰۰ سال و سرخداری با قطر یک متر بالای هزار سال عمر دارد.
حتی اگر از سایر ویژگیهای درخت سرخدار چشم‌پوشی کنیم، همین عامل به‌تنهایی نشاندهنده‌ی ارزش سرخدار است. جالب‌ است که ما در همین استان گلستان در منطقه‌ پونه آرام و قدیمی‌ترین نقطه جنگلهای هیرکانی، درختان سرخداری با عمر بیش از ۱۵۰۰ سال داریم. اگر به تنه‌ سرخداری قطع شده نگاه کنیم، تعداد زیادی شیارهای قرمزرنگ چسبیده به‌هم را می‌بینیم که حلقه‌های سالیانه‌ رشدش هستند و علت به‌هم چسبیده بودن این حلقه‌ها، روند بسیار کند رشد سرخدار است.

با بررسی حلقه‌های رشد، می‌توان به وضعیت بارندگی یا خشکسالی در سالهای گذشته پی برد. جاهایی که شیارها از هم دور شده‌اند، رشد درخت بیشتر بوده است و نشاندهنده‌ سالهای پرباران است. شیارهای چسبیده ‌به ‌هم به‌ معنی رشد کم قطر درخت است که به علت کمتر شدن بارندگی اتفاق افتاده است.
با بررسی میزان رشد درخت سرخدار باید گفت سرخدار یک تاریخ زنده است و همین است که سرخدار درخت زندگی را ارزشمند کرده است.

سرخدار، سم و دارو در کنار هم

انسانهای نخستین از برگ درخت سرخدار نوعی سم استخراج می کردند. حتی احتمال می رود که واژه toxin که در انگلیسی به معنای سم می باشد، از نام قدیم این درخت گرفته شده است.
درخت سرخدار میوه‌ای قرمزرنگ به‌نام آریل دارد که شبیه آلبالو، اما شیرین و لزج است . میوه‌ی آریل در مرکزش یک هسته دارد که خوردنی نیست، زیرا سمی با نام توکسین دارد. در اروپا و آمریکا این سم را استخراج می‌کنند و با آن دارویی به‌نام تاکسول می‌سازند. تاکسول فرمول پیچیده ای دارد و از طریق شیمیایی نمی توان آن را ساخت. اما این ماده به طور طبیعی در سرخدار وجود دارد.
تاکسول از منابع اصلی تولید داروهای ضدسرطان سینه و پروستات و رحم است که در شیمی‌درمانی استفاده می‌شود. این دارو به ایران وارد می‌شود و یک کیلوگرم از آن تقریبا ۴۰ میلیارد تومان قیمت دارد.
تکثیر درخت سرخدار
تکثیر درخت سرخدار از طریق همین هسته‌ های میوه آن یعنی آریل است که بر زمین می‌افتند و سرخدارهای جدیدی را به وجود می‌آورند. بذر سرخدار باهوش است. یعنی خودش انتخاب می‌کند که کجا رشد کند. اینکه چرا درختان سرخدار در یک منطقه متمرکز شده‌اند و در جای دیگر نیستند هنوز هم برای انسان روشن نیست و این انتخاب خود طبیعت است. برای همین سرخدار از طریق انسان و به ‌شکل مصنوعی تکثیر نمی‌شود. اگر انسانها سرخدار را در حاصلخیزترین خاک هم بکارند رشد نمی‌کند. سرخدار خودش تصمیم می‌گیرد کجا رشد کند و به انسان باج نمی‌دهد. برای همین هم ما نمی‌توانیم آن را به امید کاشت دوباره بدون نگرانی قطع کنیم.
و به همین خاطر است که حفاظت از سرخدار ضروری است.
همانطور که گفتیم تکثیر سرخدار به روش معمول ممکن نیست و به هیمن علت امروزه در اروپا طرح حفاظت از سرخدار کاملا اجرا می‌شود. البته در گذشته و قبل از انقلاب صنعتی اروپایی‌ها هم سرخدار را قطع می‌کردند تا کار به جایی رسید که سرخدار در اروپا تا مرز انقراض پیش رفت. اما کم‌کم با افزایش آگاهی، حفاظت از سرخدار به طور جدی مطرح شد. امروزه دورتادور درختان سرخدار را زنجیر می‌کشند و از دور تماشایشان می‌کنند و با آنها عکس می‌گیرند. نه تنها دیگر در اروپا درختان سرخدار را قطع نمی‌کنند. بلکه نهال های سرخدار را با بهره‌گیری از روشهای آزمایشگاهی از طریق کشت بافت و قلمه‌زنی پرورش می‌دهند و مزارع مصنوعی سرخدار با هزاران هکتار وسعت ایجاد می‌کنند. یک نهال سرخدار بعد از ۱۰ سال حدود یک متر ارتفاع دارد. این نهال ها را از خاک درمی‌آورند و خمیر می‌کنند و بعد از خمیرشان داروی تاکسول برای درمان سرطان می‌سازند. آنها درختان طبیعی سرخدار را قطع نمی کنند و مزارع مصنوعی سرخدار را ایجاد کرده اند.

چرا سرخدار درخت زندگی است؟

به سه دلیل سرخدار درخت زندگی است.
در مورد دلیل اولی که سرخدار درخت زندگی نام گرفته است در بالا صحبت کردیم. سمی که از درخت سرخدار استخراج شده و ماده اولیه داروهای ضدسرطان می شود تاکنون بسیاری از بیماران سرطانی را از مرگ نجات داده است.
دلیل دو این است که با اینکه درخت سرخدار سمی است ولی یک میوه شیرین مثل عسل دارد که نجات جان انسانهایی است که در جنگل گم می شوند و ذخیره غذایی شان تمام می شود. درختان سرخدار در پاییز میوه دارند. اگر فردی در جنگل راه خود را گم کند و از گرسنگی دچار افت قند شود، با خوردن مقداری میوه سرخدار قندخون او به سرعت به حالت عادی برگشته و از مرگ نجات پیدا می کند.
دلیل سومی که می گوییم سرخدا درخت زندگی است این است که در کشور ما سرخدار از نظر قانونی ممنوع القطع است و هیچکس حتی دولت هم اجازه ندارد آن را قطع کند یا حتی شاخه ای از آن را بزند . زمانی که بهره برداری تجاری از جنگل شروع شد از لحاظ علمی می بایست در هر جنگلی که تعداد زیادی درخت قطور هست تعدادی از درختها قطع شوند تا فضا باز شده و نور به کف جنگل رسیده و نهال جدید بالا بیاید. یک جنگل طبیعی باید هر نوع درختی از درختان قطور تا نهال های جدید از نهال یک ساله تا درختان ششصد هفتصد ساله را داشته باشد . برای همین باید یک سری درختها حذف شوند. اما وقتی کارشناسان به این منطقه رسیدند و خواستند درختان بلوط را قطع کنند متوجه شدند که یک بلوط بزرگ در نزدیکی یک سرخدار هست که اگر قطع شود روی سرخدار می افتد و آن را هم قطع می کند. از آنجاییکه سرخدار نباید قطع شود آن درخت بلوط هم قطع نشد و زنده ماند و به این ترتیب یک بلوط پهناور در جنگل هست که زندگی اش را مدیون یک سرخدار است.
اما با تمام این دلایل باز هم درخت زندگی قطع شده و با آن عامل مرگ یعنی قلیان را می سازند. برای اطلاع بیشتر به مطلب روستای سیاه رودبارسیاه رودبار ذخیره گاه سرخدار ایران مراجعه کنید. مردم سیاه رودبار معتقد بودند که انسانهایی که درختها را قطع می کنند بیشعور نیستند آنها تنها ناآگاه و بی اطلاع هستند. آنها با همت خود توانستند جلوی قطع سرخدار را تا حد زیادی بگیرند و با اطلاع رسانی و آگاهی دادن به مردم در مورد این درخت باارزش کاری کردند تا همگی سرخدار را دوست داشته باشیم و به آن وفادار بمانیم.